"Đừng đùa với lửa"

“ĐỪNG ĐÙA VỚI LỬA”[1]

Khám phá ra lửa đó là một bước ngoặt lịch sử của nhân loại. Lửa mang lại sự sống: sưởi ấm, chiếu sáng, nấu chín thức ăn. Nhưng lửa cũng mang theo nguy cơ: thiêu rụi, phá hủy môi trường, thậm chí cướp đi mạng sống nếu không được kiểm soát. Ngay từ thuở ban đầu, nhân loại đã học một bài học quan trọng: sức mạnh, dù hữu ích đến đâu, nếu thiếu kiểm soát và đạo đức, sẽ trở thành hiểm họa.

Ngày nay, trí tuệ nhân tạo (AI) là một loại “lửa mới” vừa hứa hẹn thắp sáng tương lai, vừa tiềm ẩn nguy cơ thiêu rụi những giá trị cốt lõi của con người. Không chỉ thay đổi cách chúng ta sống và làm việc, AI còn đặt ra những câu hỏi nghiêm trọng về phẩm giá, công lý và ý nghĩa thực sự của nhân loại trong một thế giới ngày càng bị máy móc dẫn dắt.

Và đó là lý do vì sao, tại trụ sở Hàn lâm viện Giáo hoàng về Khoa học Xã hội, một hội nghị quan trọng đã được tổ chức với chủ đề đáng suy ngẫm: “Đùa với lửa: khai thác sự đổi mới mà không làm tổn hại tương lai”. Đây không phải là một hội thảo kỹ thuật khô khan, mà là một diễn đàn nơi giới doanh nhân, nhà khoa học, nhà giáo dục và nghệ sĩ cùng ngồi lại, đặt một câu hỏi sống còn: Liệu chúng ta có đang tiến về phía trước mà đánh mất chính mình?

Công nghệ không có đạo đức nhưng con người thì phải có

Là một người thích công nghệ, nhưng tôi cũng biết rõ: công nghệ không bao giờ là trung lập. Nó phản ánh giá trị, động cơ và lựa chọn của con người.

Khi một công ty thay thế nhân viên bằng robot, họ không chỉ cắt giảm chi phí, họ đang gửi một thông điệp về giá trị con người. Khi một thuật toán quyết định ai được nhận việc, ai bị loại bỏ, ta phải hỏi: liệu có công bằng nào trong những dòng mã lệnh ấy? Đó không còn là chuyện kỹ thuật, mà là vấn đề đạo đức. Như triết gia Kant từng nói: “Con người phải luôn là mục đích, không bao giờ chỉ là phương tiện”. Trong kỷ nguyên AI, câu nói ấy càng trở nên cấp bách.

Triết gia Kant từng nói: "Con người luôn là mục đích, không bao giờ chỉ là phương tiện."Trong kỷ nguyên AI, lời cảnh báo ấy vang lên như tiếng chuông báo động – cấp bách hơn bao giờ hết.

Nhiều người vẫn lầm tưởng đạo đức là chiếc neo kéo lùi sự đổi mới. Nhưng thực tế thì ngược lại: đạo đức chính là chiếc la bàn giúp đổi mới không đi lạc hướng. Cũng như con tàu cần định hướng giữa đại dương, công nghệ cần một điểm tựa luân lý để không đánh mất mục đích nhân bản.

Đức Giáo hoàng Phanxicô từng nhấn mạnh: trí tuệ nhân tạo là công cụ, và phải luôn là công cụ trong tay con người. Một công cụ, nếu được lập trình bằng lòng tham, sẽ phục vụ ích kỷ. Nhưng nếu được định hướng bằng công lý, tình liên đới và trách nhiệm, nó có thể trở thành lực đẩy cho một sự phát triển thực sự toàn diện, không để ai bị bỏ lại phía sau.

Tương lai không tự đẹp lên nếu thiếu công lý và nhân phẩm

Hội nghị đã gióng lên một cảnh báo: nếu chạy theo đổi mới mà quên đi phẩm giá con người, ta không đang xây dựng tương lai mà đang đốt cháy nó. Không ai phủ nhận AI giúp cuộc sống tiện lợi hơn. Nhưng cũng không thể phủ nhận nó đang khiến bất bình đẳng sâu sắc hơn, việc làm bấp bênh hơn, con người trở nên “vô hình” trong hệ thống được tự động hóa.

“Phát triển mà không có công lý là điều không thể” – lời khẳng định của Brian Smith từ Đại học Boston không chỉ là một nhận định học thuật. Đó là tiếng chuông cảnh tỉnh cần vang lên trong mọi căn phòng nơi con người đang viết nên tương lai: từ dòng code trong phòng lập trình, đến kế hoạch kinh doanh, cho tới những chính sách định hình xã hội.

Giáo dục: hàng rào phòng vệ tốt nhất cho tương lai

Một trong những thông điệp quan trọng nhất từ hội nghị là: giáo dục chính là hàng rào phòng vệ tốt nhất cho tương lai. Cristina Nardelli từ Viện UNICRI (Liên Hợp Quốc) cảnh báo: nếu con người không được trang bị kiến thức, nhận thức và đạo đức, họ sẽ trở thành nạn nhân của chính công nghệ do mình tạo ra.

Chúng ta đang bước vào một cuộc cách mạng công nghiệp mới – nơi ranh giới giữa con người và máy móc ngày càng trở nên mong manh. Nhưng có một ranh giới không bao giờ được phép bị xóa nhòa: đó là ý thức về phẩm giá con người.

Hội nghị tại Vatican đã gửi đi một thông điệp dứt khoát: đừng đùa với lửa nếu không biết giữ lửa. Bởi công nghệ, dù thông minh đến đâu, cũng không thể thay thế được lương tri. Và tương lai, dù rực rỡ đến mấy, cũng có thể hóa thành tro tàn – nếu con người không còn là trung tâm của mọi tiến bộ.

Câu hỏi cuối cùng dành cho chúng ta, những công dân của thời đại AI: Chúng ta muốn một tương lai tiện lợi, hay một tương lai có nhân tính?