Trong một bài viết của Cassandra Basile, xuất bản trên tạp chí Metabasis (số tháng 5/2024), với tựa đề Công nghệ khoa học và trí tuệ nhân tạo: Tác động của con người lên con người trong kỷ nguyên nhân tạo, là một nghiên cứu triết học và xã hội học về tác động của kỹ thuật và trí tuệ nhân tạo (AI) đối với con người trong kỷ nguyên kỹ thuật số. Tác giả tập trung vào các biến đổi mà công nghệ mang lại, từ sự thay đổi nhận thức, tương tác xã hội, quyền riêng tư, cho đến ý nghĩa của nhân tính trong bối cảnh công nghệ ngày càng chiếm ưu thế. Với các ví dụ thực tế như quảng cáo của Apple hay các ứng dụng AI trong giám sát và sáng tạo nội dung, bài viết không chỉ cảnh báo về những nguy cơ mà còn đề xuất một cách tiếp cận có trách nhiệm đối với sự phát triển công nghệ.
Nội dung chính được chia thành nhiều khía cạnh: mối quan hệ giữa con người và công nghệ; sự mờ nhạt giữa thực và ảo; tác động đến công việc, giá trị con người; và cuối cùng là những thách thức đạo đức và chính trị trong việc sử dụng AI.
1. Mối quan hệ con người – công nghệ: Sự thay đổi không thể đảo ngược
Basile nhấn mạnh rằng, công nghệ không chỉ là một công cụ hỗ trợ mà đang thay đổi cách con người hiểu và tương tác với thế giới. AI mang đến nhiều lợi ích, như tăng năng suất, giảm chi phí, và mở rộng khả năng sáng tạo. Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá mức vào công nghệ cũng dẫn đến những tác động tiêu cực, đặc biệt trong việc làm xói mòn bản sắc con người.
Một ví dụ nổi bật là chiến dịch quảng cáo iPad của Apple năm 2024. Trong đoạn quảng cáo, các biểu tượng sáng tạo của con người như sách, nhạc cụ, và tranh ảnh bị ép nát dưới một cỗ máy để tạo ra chiếc iPad. Thông điệp chính mà Apple muốn truyền tải là tính sáng tạo của con người có thể gói gọn trong một thiết bị nhỏ gọn. Tuy nhiên, công chúng lại tiếp nhận quảng cáo này theo cách hoàn toàn khác: họ cho rằng Apple đang tuyên bố sự "chấm dứt" của văn hóa và sáng tạo nhân loại. Phản ứng này không chỉ phản ánh sự nhạy cảm của xã hội trước công nghệ, mà còn cho thấy một nỗi sợ tiềm ẩn về việc con người bị thay thế bởi máy móc.
2. AI và sự mờ nhạt giữa thực và ảo
AI đang làm mờ đi ranh giới giữa thế giới thực và thế giới kỹ thuật số. Hiện nay, 57% nội dung trên Internet được tạo ra bởi AI, bao gồm hình ảnh, video và văn bản. Điều này dẫn đến một hiện tượng mới: sự khó phân biệt giữa sản phẩm con người tạo ra và những gì do AI sản xuất.
Các ví dụ cụ thể gồm:
MC truyền hình do AI tạo ra: Tại Tây Ban Nha, một chương trình truyền hình đã sử dụng MC AI thay vì người thật để dẫn chương trình.
Deepfake: Các video giả mạo chân thực đến mức có thể lừa được cả những người quan sát kỹ.
Những tiến bộ này đặt ra câu hỏi về bản chất thực sự của sự sáng tạo và nhận diện con người: làm thế nào chúng ta phân biệt được một sản phẩm "thật" và một sản phẩm "giả"? Ngoài ra, các sản phẩm kỹ thuật số còn làm lung lay niềm tin của con người vào tính xác thực của thông tin.
3. Thay thế con người: Mối đe dọa đối với lao động và giá trị nhân bản
AI đang xâm nhập vào nhiều lĩnh vực khác nhau, từ giáo dục, y tế, nghệ thuật, đến truyền thông. Ban đầu, AI được sử dụng để hỗ trợ công việc, nhưng hiện nay, nó ngày càng thay thế vai trò của con người, làm dấy lên nhiều lo ngại:
Trong lĩnh vực sáng tạo: AI có thể viết sách, vẽ tranh, hoặc sáng tác nhạc. Điều này khiến con người đánh mất cơ hội tự hiện thực hóa qua việc sáng tạo.
Trong công nghiệp điện ảnh: Tại Hollywood, các nhà sản xuất đang lên kế hoạch sử dụng hình ảnh kỹ thuật số của diễn viên thay vì thuê họ đóng phim. Điều này không chỉ đe dọa việc làm của diễn viên mà còn dẫn đến vấn đề đạo đức khi các công ty "sở hữu" hình ảnh của một cá nhân và sử dụng nó theo cách họ muốn.
Tác giả cảnh báo rằng, nếu con người tiếp tục phụ thuộc vào AI để thực hiện cả những công việc sáng tạo nhất, chúng ta có nguy cơ đánh mất bản sắc nhân loại. Con người không chỉ "làm việc" để tạo ra sản phẩm mà còn để tự khẳng định giá trị bản thân.
4. Quyền riêng tư và sự kiểm soát xã hội
Một trong những vấn đề cấp bách nhất là việc AI thu thập và xử lý dữ liệu cá nhân. Các công cụ như Chat Control (Liên minh châu Âu) hay Sarah (một ứng dụng AI hỗ trợ y tế) đặt ra nguy cơ lớn về quyền riêng tư và tự do cá nhân.
Chat Control: Công cụ này được thiết kế để giám sát các tin nhắn và email nhằm phát hiện nội dung bất hợp pháp. Tuy nhiên, nó lại đặt toàn bộ giao tiếp cá nhân dưới sự giám sát liên tục, xâm phạm quyền riêng tư.
Ứng dụng y tế Sarah: Mặc dù hỗ trợ bác sĩ trong việc theo dõi sức khỏe, nhưng Sarah cũng từng đưa ra thông tin sai lệch, khiến nhiều người nghi ngờ tính an toàn của nó.
Những ví dụ này minh chứng rằng, AI không chỉ là một công cụ hỗ trợ mà còn là một công cụ kiểm soát mạnh mẽ. Nếu không được quản lý tốt, AI có thể trở thành công cụ giám sát xã hội toàn diện, làm suy yếu quyền tự do của công dân.
5. Đạo đức và mối quan hệ con người – AI
Tác giả nhấn mạnh rằng, để đối phó với những thách thức do AI mang lại, chúng ta cần xây dựng các quy định đạo đức và pháp lý nghiêm ngặt. AI nên được coi là một công cụ bổ trợ thay vì thay thế hoàn toàn con người.
Một vấn đề đặc biệt quan trọng là sự "nhân hóa" AI. Nhiều công ty đang thiết kế AI với các tính năng giống con người như cảm xúc và khả năng đồng cảm, dẫn đến sự phụ thuộc tâm lý của người dùng. Trong lĩnh vực trị liệu tâm lý, chẳng hạn, việc sử dụng AI làm chuyên gia tư vấn có thể làm giảm giá trị của mối quan hệ giữa bác sĩ và bệnh nhân.
Ngoài ra, việc con người giao phó tư duy cho AI cũng là một vấn đề lớn. Khi chúng ta để AI viết bài, vẽ tranh hay sáng tác nhạc, chúng ta đang từ bỏ một phần vai trò sáng tạo của mình. Điều này không chỉ làm suy giảm năng lực con người mà còn dẫn đến sự phụ thuộc quá mức vào công nghệ.
6. Nguy cơ lạm dụng AI trong chính trị và xã hội
AI có khả năng trở thành công cụ phục vụ các chế độ độc tài nếu rơi vào tay kẻ xấu. Khả năng thao túng thông tin, sản xuất nội dung giả mạo, và giám sát toàn diện khiến AI trở thành một công cụ nguy hiểm trong việc kiểm soát xã hội.
Tác giả cảnh báo rằng, lịch sử đã chứng minh các chính phủ luôn tìm cách tận dụng công nghệ để duy trì quyền lực. Nếu không có quy định chặt chẽ, AI có thể được sử dụng để kiểm soát dư luận, đàn áp tiếng nói đối lập, và củng cố các chế độ chuyên quyền.
Kết luận: Hướng đến một tương lai bền vững
Basile kết luận rằng, trí tuệ nhân tạo mang lại cả cơ hội và thách thức. Chúng ta cần nhìn nhận AI như một công cụ để mở rộng khả năng con người, chứ không phải để thay thế chúng ta. Để đạt được điều này, cần xây dựng các chính sách, quy định và hướng dẫn đạo đức chặt chẽ, đảm bảo rằng công nghệ phục vụ con người thay vì biến con người thành nô lệ của công nghệ.
G. Võ Tá Hoàng
Tổng hợp từ Tạp Chí Triết Học Quốc Tế Trực Tuyến
Tháng 5 năm 2024, năm thứ XIX, số 37
Nội dung chính được chia thành nhiều khía cạnh: mối quan hệ giữa con người và công nghệ; sự mờ nhạt giữa thực và ảo; tác động đến công việc, giá trị con người; và cuối cùng là những thách thức đạo đức và chính trị trong việc sử dụng AI.
1. Mối quan hệ con người – công nghệ: Sự thay đổi không thể đảo ngược
Basile nhấn mạnh rằng, công nghệ không chỉ là một công cụ hỗ trợ mà đang thay đổi cách con người hiểu và tương tác với thế giới. AI mang đến nhiều lợi ích, như tăng năng suất, giảm chi phí, và mở rộng khả năng sáng tạo. Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá mức vào công nghệ cũng dẫn đến những tác động tiêu cực, đặc biệt trong việc làm xói mòn bản sắc con người.
Một ví dụ nổi bật là chiến dịch quảng cáo iPad của Apple năm 2024. Trong đoạn quảng cáo, các biểu tượng sáng tạo của con người như sách, nhạc cụ, và tranh ảnh bị ép nát dưới một cỗ máy để tạo ra chiếc iPad. Thông điệp chính mà Apple muốn truyền tải là tính sáng tạo của con người có thể gói gọn trong một thiết bị nhỏ gọn. Tuy nhiên, công chúng lại tiếp nhận quảng cáo này theo cách hoàn toàn khác: họ cho rằng Apple đang tuyên bố sự "chấm dứt" của văn hóa và sáng tạo nhân loại. Phản ứng này không chỉ phản ánh sự nhạy cảm của xã hội trước công nghệ, mà còn cho thấy một nỗi sợ tiềm ẩn về việc con người bị thay thế bởi máy móc.
2. AI và sự mờ nhạt giữa thực và ảo
AI đang làm mờ đi ranh giới giữa thế giới thực và thế giới kỹ thuật số. Hiện nay, 57% nội dung trên Internet được tạo ra bởi AI, bao gồm hình ảnh, video và văn bản. Điều này dẫn đến một hiện tượng mới: sự khó phân biệt giữa sản phẩm con người tạo ra và những gì do AI sản xuất.
Các ví dụ cụ thể gồm:
MC truyền hình do AI tạo ra: Tại Tây Ban Nha, một chương trình truyền hình đã sử dụng MC AI thay vì người thật để dẫn chương trình.
Deepfake: Các video giả mạo chân thực đến mức có thể lừa được cả những người quan sát kỹ.
Những tiến bộ này đặt ra câu hỏi về bản chất thực sự của sự sáng tạo và nhận diện con người: làm thế nào chúng ta phân biệt được một sản phẩm "thật" và một sản phẩm "giả"? Ngoài ra, các sản phẩm kỹ thuật số còn làm lung lay niềm tin của con người vào tính xác thực của thông tin.
3. Thay thế con người: Mối đe dọa đối với lao động và giá trị nhân bản
AI đang xâm nhập vào nhiều lĩnh vực khác nhau, từ giáo dục, y tế, nghệ thuật, đến truyền thông. Ban đầu, AI được sử dụng để hỗ trợ công việc, nhưng hiện nay, nó ngày càng thay thế vai trò của con người, làm dấy lên nhiều lo ngại:
Trong lĩnh vực sáng tạo: AI có thể viết sách, vẽ tranh, hoặc sáng tác nhạc. Điều này khiến con người đánh mất cơ hội tự hiện thực hóa qua việc sáng tạo.
Trong công nghiệp điện ảnh: Tại Hollywood, các nhà sản xuất đang lên kế hoạch sử dụng hình ảnh kỹ thuật số của diễn viên thay vì thuê họ đóng phim. Điều này không chỉ đe dọa việc làm của diễn viên mà còn dẫn đến vấn đề đạo đức khi các công ty "sở hữu" hình ảnh của một cá nhân và sử dụng nó theo cách họ muốn.
Tác giả cảnh báo rằng, nếu con người tiếp tục phụ thuộc vào AI để thực hiện cả những công việc sáng tạo nhất, chúng ta có nguy cơ đánh mất bản sắc nhân loại. Con người không chỉ "làm việc" để tạo ra sản phẩm mà còn để tự khẳng định giá trị bản thân.
4. Quyền riêng tư và sự kiểm soát xã hội
Một trong những vấn đề cấp bách nhất là việc AI thu thập và xử lý dữ liệu cá nhân. Các công cụ như Chat Control (Liên minh châu Âu) hay Sarah (một ứng dụng AI hỗ trợ y tế) đặt ra nguy cơ lớn về quyền riêng tư và tự do cá nhân.
Chat Control: Công cụ này được thiết kế để giám sát các tin nhắn và email nhằm phát hiện nội dung bất hợp pháp. Tuy nhiên, nó lại đặt toàn bộ giao tiếp cá nhân dưới sự giám sát liên tục, xâm phạm quyền riêng tư.
Ứng dụng y tế Sarah: Mặc dù hỗ trợ bác sĩ trong việc theo dõi sức khỏe, nhưng Sarah cũng từng đưa ra thông tin sai lệch, khiến nhiều người nghi ngờ tính an toàn của nó.
Những ví dụ này minh chứng rằng, AI không chỉ là một công cụ hỗ trợ mà còn là một công cụ kiểm soát mạnh mẽ. Nếu không được quản lý tốt, AI có thể trở thành công cụ giám sát xã hội toàn diện, làm suy yếu quyền tự do của công dân.
5. Đạo đức và mối quan hệ con người – AI
Tác giả nhấn mạnh rằng, để đối phó với những thách thức do AI mang lại, chúng ta cần xây dựng các quy định đạo đức và pháp lý nghiêm ngặt. AI nên được coi là một công cụ bổ trợ thay vì thay thế hoàn toàn con người.
Một vấn đề đặc biệt quan trọng là sự "nhân hóa" AI. Nhiều công ty đang thiết kế AI với các tính năng giống con người như cảm xúc và khả năng đồng cảm, dẫn đến sự phụ thuộc tâm lý của người dùng. Trong lĩnh vực trị liệu tâm lý, chẳng hạn, việc sử dụng AI làm chuyên gia tư vấn có thể làm giảm giá trị của mối quan hệ giữa bác sĩ và bệnh nhân.
Ngoài ra, việc con người giao phó tư duy cho AI cũng là một vấn đề lớn. Khi chúng ta để AI viết bài, vẽ tranh hay sáng tác nhạc, chúng ta đang từ bỏ một phần vai trò sáng tạo của mình. Điều này không chỉ làm suy giảm năng lực con người mà còn dẫn đến sự phụ thuộc quá mức vào công nghệ.
6. Nguy cơ lạm dụng AI trong chính trị và xã hội
AI có khả năng trở thành công cụ phục vụ các chế độ độc tài nếu rơi vào tay kẻ xấu. Khả năng thao túng thông tin, sản xuất nội dung giả mạo, và giám sát toàn diện khiến AI trở thành một công cụ nguy hiểm trong việc kiểm soát xã hội.
Tác giả cảnh báo rằng, lịch sử đã chứng minh các chính phủ luôn tìm cách tận dụng công nghệ để duy trì quyền lực. Nếu không có quy định chặt chẽ, AI có thể được sử dụng để kiểm soát dư luận, đàn áp tiếng nói đối lập, và củng cố các chế độ chuyên quyền.
Kết luận: Hướng đến một tương lai bền vững
Basile kết luận rằng, trí tuệ nhân tạo mang lại cả cơ hội và thách thức. Chúng ta cần nhìn nhận AI như một công cụ để mở rộng khả năng con người, chứ không phải để thay thế chúng ta. Để đạt được điều này, cần xây dựng các chính sách, quy định và hướng dẫn đạo đức chặt chẽ, đảm bảo rằng công nghệ phục vụ con người thay vì biến con người thành nô lệ của công nghệ.
G. Võ Tá Hoàng
Tổng hợp từ Tạp Chí Triết Học Quốc Tế Trực Tuyến
Tháng 5 năm 2024, năm thứ XIX, số 37